مناجات خوانی در ایران، از دوره آیین زرتشت تا سحرهای رمضان

خبرگزاری مهر – گروه دین و اندیشه-سیده فاطمه سادات کیایی: پخش نجوای دعای سحرگاهی از قاب تلویزیون، در خواب و بیدار لحظه‌های قبل از خوردن سحری، وقتی همه خانواده کنار هم دور سفره سحر جمع بودند بخشی از خاطرات شیرین ماه مبارک رمضان میلیون‌ها ایرانی است. آنچنان که وقتی در طول سال اتفاقی دعای فرازهای دعای سحر شنیده شود، ناخودآگاه خاطره سحرهای ماه مبارک را در ذهن زنده می‌کند. انگار جایی از خاطرات کودکی همه ما به صدای دلنشین استاد صالحی و قسم‌های شیرین دعای سحر پیوند خورده است.

مناجات‌خوانی و انس با دعاها تنها مربوط به ماه مبارک رمضان و سحرها و افطارهای آن نمی‌شود. آن‌هایی که انسی با دعاها دارند، از شب‌های جمعه و خواندن دعای کمیل، صبح‌های جمعه و خواندن دعای ندبه، و دعاهای مناسبتی چون ابوحمزه در ماه رمضان و مناجات شعبانیه در ماه شعبان غافل نمی‌شوند. در دهه‌های اخیر رسانه‌ها سهم زیادی را در آشنایی مردم نسبت به دعاها و زیارت داشته اند و برنامه امامزادگان و بقاع متبرکه، هیئت‌ها و حسینیه‌ها و مساجد به عنوان محل‌های برگزاری برنامه‌های جمعی قرائت و دعا مناجات مردم را بیش از پیش با فضای شیرینی دعا و مناجات خوانی آشنا کرده است. قدمت برخی مناجات‌خوانی‌های جمعی در این مکان‌ها به دهه‌های پیش از انقلاب اسلامی می‌رسد و هرچند برای خواندن دعا و نزدیکی به خداوند به واسطه عباراتی که از معصومین یا شاگردان و نزدیکان آنان نقل شده، زمان و مکان خاص نمی‌شناسد، اما ثواب دعاخوانی به لطف جمع‌های مؤمنان فضیلت و برکت این دعاخوانی‌ها را در یک اجتماع کوچک بیشتر کرده است.

آئین زرتشت و مناجات خوانی در ایران

اگرچه نمی‌توان تاریخ دقیقی برای مناجات‌خوانی در کهن سرزمین ایران مشخص کرد، اما به نظر می‌رسد مناجات و مناجات‌خوانی از دیرباز وجود داشته است. آئین زرتشت و کتاب‌های مقدس آن دارای مناجات‌هایی است که از خواندن آن در بین زرتشتیان در امروز نیز متداول است و این نشان از پیشینه تاریخی مناجات‌خوانی در آئین زرتشت دارد. همچنین مناجات‌ها آمیخته با زبان فولکلور و زبان عامیانه مردم همراه با شعر و نثر وجود داشته است. اشعار و نوشته‌های بسیاری از شاعران بلندآوازه ایرانی و نثر فارسی در قالب‌های گوناگون به صورت مناجات دیده می‌شوند. مشهورترین مناجات‌های فارسی در ادبیات ایران زمین شاید متعلق به خواجه عبدالله انصاری از چهره‌ها و نوابغ ادبی خراسان بزرگ (معروف به پیر هرات) باشد. آشنایی او با علم حدیث، اخلاق و عرفان و نیز بهره‌گیری از طبع شعر و سخنوری در مدح و ثنای خداوند، آثاری از او به زبان‌های عربی و فارسی را بر جای گذاشته است. مناجات‌نامه، الهی‌نامه و زادالعارفین از جمله آثار اوست که حاوی نیایش و مناجات است.

مهدی امین فروغی، نویسنده و پژوهشگر، در این خصوص می‌گوید: «برخی اشعار عبید زاکانی از پررونق‌ترین مناجات‌ها در ماه رمضان بوده است. مرشدهایی که پیش از افطار در کنار سقاخانه‌ها و زیرگذرها می‌ایستادند، اشعار عبید را با آوازی زیبا می‌خواندند و رهگذران با شنیدن آن از صفا و معنویت سرشار می‌شدند و با حالی روحانی بر سر سفره‌های افطار می‌نشستند.» گاه شاعرانی چون عطار، حافظ، مولوی به سرودن اشعاری پرداختند که مضامینی همچون مناجات‌ها را دارد و قالب‌های شعری به کمک مفاهیم ارزشمند عرفانی برآمد.

مناجات‌خوانی زمانی ارزش هنری نیز پیدا می‌کرد که با علم موسیقی در هم می‌آمیخت. اغلب مناجات‌خوان‌ها در قدیم با دستگاه‌های موسیقی آشنا بودند و از این رو مناجات‌هایشان در دل و جان مردم می‌نشست.

ماه رمضان و آغاز مراسم‌های مناجات‌خوانی جمعی

اگرچه تاریخچه مناجات‌خوانی در ایران به دوره ورود اسلام بازنمی‌گردد، اما گرویدن مردم ایران به اسلام آنان را با ادعیه و مناجات مأنوس کرد. مناجات‌ها اغلب از سوی ائمه اطهار بیان و نوشته شده‌اند و آنان از اولین مناجات‌خوان‌های مسلمان بودند. گفت‌وگو با خداوند و راز و نیاز با او در زیباترین مضامین همراه با ارزش‌های معنوی و الهی در دعاها وجود داشت. در قرآن نیز مناجات‌های مشهور پیامبران همچون مناجات حضرت موسی در طور، مناجات یونس در تاریکی دریا و شکل ماهی، و مناجات‌های حضرت یوسف و… آورده شده است.

از جمله می‌توان به این شعر معروف امام علی اشاره کرد که مشاری راشد العفاسی قاری مشهور قرآن کریم آن را خوانده است:

لَکَ الْحَمْدُ یَا ذَا الْجُودِ وَالْمَجْدِ وَالْعُلَیٰ‌

تَبارَکْتَ تُعْطِی مَنْ تَشَاءُ وَتَمْنَعُ

ستایش ویژه توست ای صاحب جود و بزرگواری و برتری

فرخنده‌ای تو عطا کنی به هرکه خواهی و منع کنی از هرکه خواهی

إِلٰهِی وَخَلَّاقِی وَحِرْزِی وَمَوْئِلِی‌

إِلَیْکَ لَدَی الْإِعْسَارِ وَالْیُسْرِ أَفْزَعُ

معبودم و آفریدگارم و نگهدارم و پناهم

به‌جانب تو در سختی و آسانی پناه می‌آورم

إِلٰهِی لَئِنْ جَلَّتْ وَجَمَّتْ خَطِیئَتِی‌

فَعَفْوُکَ عَنْ ذَنْبِی أَجَلُّ وَأَوْسَعُ

معبودم، اگر خطایم بزرگ و انبوه است

پس گذشت تو از گناه من بزرگ‌تر و گسترده‌تر است

إِلٰهِی لَئِنْ أَعْطَیْتُ نَفْسِیَ سُؤْلَها

فَهَا أَنَا فِی رَوْضِ النَّدَامَةِ أَرْتَعُ

معبودم، اگر خواهش نفسم را به نفسم واگذاشتم

اینک در مرغزار پشیمانی می‌گردم

إِلٰهِی تَریٰ حَالِی وَفَقْرِی وَفاقَتِی‌

وَأَنْتَ مُنَاجاتِی الْخَفِیَّةَ تَسْمَعُ

معبودم، بدحالی و تهیدستی و نیازم را می‌بینی

و تو مناجات پنهان مرا می‌شنوی

إِلٰهِی فَلا تَقْطَعْ رَجَائِی وَلا تُزِغْ‌

فُؤُادِی فَلِی فِی سَیْبِ جُودِکَ مَطْمَعُ

معبودم، امیدم را قطع مکن و منحرف مساز

قلبم را، که من به باران جودت طمع دارم

إِلٰهِی لَئِنْ خَیَّبْتَنِی أَوْ طَرَدْتَنِی‌

فَمَنْ ذَا الَّذِی أَرْجُو وَمَنْ ذَا أُشَفِّعُ؟

معبودم، اگر محرومم کنی یا از پیشگاهت برانی

پس به چه کسی امیدوار شوم و چه کسی را شفیع گیرم؟

ماه رمضان بهترین زمان برای مناجات‌خوانی به‌ویژه در نیمه‌های شب بود. بسیاری از ادعیه وارد شده در این ماه دارای مضامین عالی و دلنشین است که راه ارتباط بنده را با معبود آسان‌تر می‌کند. گویی که ماه مبارک رمضان با مناجات‌هایش مهمان را برای حضور در این مهمانی بزرگ آماده‌تر می‌کند.

پیش از انقلاب اسلامی، مناجات‌خوان‌های بزرگی پا به عرصه گذاشتند که نقش مهمی در ارتقای مناجات‌خوانی داشته و چراغ مناجات‌خوانی را به‌ویژه در ماه رمضان روشن نگاه داشتند. در این میان، با تأسیس رادیو، پای مناجات‌خوان‌ها به رسانه باز شد و صدای راز و نیاز آن‌ها جماعتی وسیع‌تری را از فیض آن بهره‌مند می‌کرد. سیدجواد ذبیحی در تمام ماه رمضان برنامه مناجات‌خوانی در رادیو داشت و علی بهاری نیز در اجرای مناجات فعالیت می‌کرد.

بزرگانی همچون حسن عندلیب که نامش به عنوان اولین مناجات‌خوانان تهران در تاریخ ثبت شده تا محمد دماوندی، سید علی میرهادی و حسن ارضی که نامشان با تاریخ معاصر مناجات‌خوانی و مداحی گره خورده است. سال‌های قبل از انقلاب، سیدعلی آقای میرهادی، حاج حسن ارضی، حاج ولی‌الله کرمی و افراد دیگری در شبستان‌های حرم حضرت عبدالعظیم (ع) مناجات می‌خواندند. در یکی از حجره‌های صحن، سال‌ها برنامه مناجات‌خوانی مرحوم حاج محمد عطاردی برگزار می‌شد. در باغ طوطی، حاج حسن ارضی می‌خواند و در مجموع، شب‌های جمعه از هر حجره، صدایی برمی‌خاست. بعضی‌ها جمعیت داشت و مردم از چهار سوی تهران می‌آمدند و بعضی، جمعیت کم و انتخاب‌شده‌ای داشت.

پس از انقلاب اسلامی، اولین نفرات برای مناجات‌خوانی وارد رادیو شدند، تا پیش از این صدای ضبط شده از رادیو پخش می‌شد. افرادی چون حسین صبحدل و عباس صالحی از جمله این افراد بودند. پس از انقلاب نیز افرادی چون حاج منصور ارضی و حاج ماشاءلله عابدی پیشتازان مناجات‌خوانی در کشور شدند و برنامه‌های مناجات‌خوانی نه فقط در تهران بلکه در کل کشور رواج پیدا کرد.

شهرهای مذهبی و مناجات‌خوانی

در شهرهای مذهبی چون قم و مشهد و دیگر شهرهای مرکزی ایران همچون تهران و اصفهان، دعاخوانی به صورت شب‌زنده‌داری در شب‌های جمعه یا ماه مبارک رمضان برگزار می‌شد و تا صبح ادامه داشت.

حجت‌الاسلام مظاهری از اولین افرادی بود که مجالس پرفیض دعای کمیل را در اصفهان پایه‌ریزی کرد. در مقاطعی این مراسم پرفیض که با لحن دلنشین ایشان همراه بود، با حضور چند هزار نفر برگزار می‌شد. دعای کمیلی که آقای مظاهری به مدت شصت سال اداره می‌کرد، در اصفهان سابقه دویست، سیصدساله داشت. برگزاری دعای ابوحمزه ثمالی از دیگر برنامه‌های ایشان در دوران پربار حیاتشان بود که مراسم ابوحمزه‌خوانی اصفهانی را در کل کشور سر زبان‌ها انداخت و بسیاری از بزرگان اصفهان را پای مجالس او می‌نشاند.

اولین دعاخوانی‌ها در تهران و حرم عبدالعظیم

در تهران، اولین دعاخوانی‌ها در مسجد برپا شد. دعای کمیل در مسجد جامع و مسجد امین‌الدوله با حضور آیت‌الله شاه‌آبادی برگزار می‌شد و ایشان خود دعای کمیل را قرائت می‌کرد. بعد از او، شیخ محمدحسین زاهد در مسجد امین‌الدوله دعا می‌خواند. سید علی میرهادی که خود از مناجات‌خوان‌های دوره‌های بعد شد، پای منبر شیخ محمدحسین می‌نشست.

سال‌های قبل از انقلاب، سیدعلی آقای میرهادی، حاج حسن ارضی، حاج ولی‌الله کرمی و افراد دیگری در شبستان‌های حرم حضرت عبدالعظیم (ع) مناجات می‌خواندند. در یکی از حجره‌های صحن، سال‌ها برنامه مناجات‌خوانی مرحوم حاج محمد عطاردی برگزار می‌شد. در باغ طوطی، حاج حسن ارضی می‌خواند و در مجموع، شب‌های جمعه از هر حجره، صدایی برمی‌خاست. بعضی‌ها جمعیت داشت و مردم از چهار سوی تهران می‌آمدند و بعضی، جمعیت کم و انتخاب‌شده‌ای داشت.

جوان‌های خیابان ۱۷ شهریور

جوان‌های خیابان ۱۷ شهریور در سال‌های ۱۳۴۵ برنامه قرائت دعای کمیل را به صورت مجلس دعاخوانی در منزل برگزار کردند. تا قبل از این، عموماً دعاخوانی‌ها در مسجد صورت می‌گرفت. مجلس دعاخوانی جوانان با عنوان هیئت حرمت قاسم بن الحسن (ع) در خانه‌ای برگزار می‌شد. حتی افرادی از اصفهان و همدان خود را به این مراسم می‌رساندند. پس از انقلاب، مناجات‌خوان‌های دیگری پا به عرصه گذاشتند و مناجات‌خوانی و دعاخوانی رونق خاصی یافت. همان جوانان هیأت حضرت قاسم بن الحسن (ع) با محوریت مداح و مناجات‌خوان به نام حسین شمسایی، خواندن دعای کمیل را اوایل انقلاب از دانشگاه تهران شروع کردند و به‌جز او، حجت‌الاسلام رستگاری و چند نفر دیگر این دعا را شب‌های جمعه می‌خواندند.

به هر روی اگر موسیقی تاریخ معاصر از عهد قاجار تا به امروز را مورد بازنگری قرار دهیم با مناجات خوان‌های برجسته‌ای مواجه می‌شویم که هرکدام به نوبه خود تأثیر بسزایی در ارتقا موسیقی و مناجات داشته‌اند و نامشان به دلایل مختلف در تاریخ ایران به ثبت رسیده است. اشخاصی چون حسن عندلیب، محمد دماوندی، حسینعلی نکیسا، حسین طاهرزاده، ابوالحسن‌خان اقبال آذر، محمدرضا شجریان، سیدجواد ذبیحی، شیخ محمدحسین زاهد، سیدعلی میرهادی، حسن ارضی، حسین صبحدل و دیگر افراد.

در طول بیش از چهار دهه از انقلاب اسلامی، حالا مراسم‌های مناجات‌خوانی و دعاخوانی به‌ویژه ماه مبارک رمضان نه فقط در چند نقطه از تهران و شهرهای مذهبی بلکه در سراسر کشور گسترده شده است. علاوه بر مساجد زیادی که در طول سال و در مناسبت‌هایی همچون شعبان و رمضان و دیگر مناسبت‌ها برنامه مناجات‌خوانی را برگزار می‌کنند، هیئت‌ها و ذاکرین زیادی نیز در حسینیه‌ها و هیئت‌ها ذکر دعا و مناجات می‌گیرند و هزاران نفر را پای سفره دعا می‌کشانند. تلویزیون و رادیو نیز به صورت متداول به پخش ادعیه و مناجات در زمان‌های مختلف شبانه‌روز می‌پردازند. دعای سمات در روزهای جمعه، پخش مستقیم دعای ندبه، پخش دعای کمیل، دعای عهد و آل یاسین و غیره در طول هفته از رسانه‌ها پخش می‌شود. همان‌طور که دهه‌های قبل شنیدن دعای سحر از تلویزیون خاطره ماه رمضان‌های شیرین بسیاری از خانواده‌ها را ساخته، حالا دعاهای دیگر نیز در کنار مناجات‌های سحر ماه مبارک رمضان، راهی به سوی آسمان باز کرده‌اند.