مروری بر زندگی و کارنامه حسن حبیبی؛ از سوربن تا تهران در اندیشه ایران
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: «چند تنی که در پاریس بودیم، وجوه مشترک بسیاری با هم داریم، من وجه تمایزی که برای خودم قائلم و امری که مرا از دیگران به نظر خودم جدا می‌کند، حالت آرام عمل کردن و همه را با هم آشتی دادن است. چون کمتر با گروه‌های دیگر دعوا کرده‌ام و گروه‌های مختلفی که من را می‌شناسند می‌دانند که من اهل این قبیل دعواها نیستم.»
این جملات حسن ابراهیم حبیبی است در پاسخ به خبرنگار اطلاعات وقتی برای ریاست جمهوری کاندیدا شده بود.
بسیاری از کسانی که با مجله گل آقا آشنا بودند، حسن حبیبی را با کاریکاتورهای پرتکرارش در این مجله طنز به یاد می‌آورند. اما پشت ویژگی‌های تصویریش، او نویسنده، مترجم، جامعه‌شناس و حقوقدان، عضو کمیته تدوین پیش‌نویس قانون اساسی، نماینده مجلس شورای اسلامی، وزیر دادگستری، عضو و سخنگوی شورای انقلاب، وزیر فرهنگ و آموزش عالی، عضو شورای بازنگری قانون اساسی، معاون اول رئیس جمهور، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، رئیس هیأت امنا فرهنگستان‌های جمهوری اسلامی ایران، عضو هیأت نمایندگی ایران در کنفرانس عمومی یونسکو، مؤسس و رئیس بنیاد ایران‌شناسی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و عضو دیوان دائمی داوری (لاهه) بود. حسن ابراهیم حبیبی، زاده ۱۵ اسفند ۱۳۱۵ در تهران است.
پیش از آنکه به سن مدرسه برود، خواندن و نوشتن را آموخته بود خوب قرآن می‌خواند و شعرهایی هم از فردوسی، سعدی و حافظ از حفظ داشت. کلاس اول و دوم را در یک سال خواند و در سال‌های بعد در کنار درس مدرسه، درس‌های دیگر را که در حوزه‌های علمیه معمول بود را فرامی‌گرفت، از پدرش و یکی دو تن از مدرسان حوزه. در خانه جوراب‌بافی می‌کرد، کاری که پدر و مادرش هم انجام می‌دادند و یادگیریش برای او سخت نبود، ضمن اینکه فروش جوراب‌ها او را با محیط کار و بازار هم آشنا کرده بود.
حبیبی در ۱۳۳۵ خورشیدی وارد دانشگاه شد. در آنجا هم‌زمان در ۲ رشته حقوق و ادبیات، مشغول تحصیل شد. در همان سال نخست دانشگاه برای تمرین زبان عربی، اقدام به ترجمه دو کتاب اخلاقی کرد، «آداب المتعلمین» و «منیة المرید فی آداب المفید و المستفید».
احسان نراقی مسئول مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی ایران شده بود؛ مدتی بعد، از همین مؤسسه بورس تحصیلی گرفت و راهی فرانسه شد. در دانشگاه سوربن، دکترای حقوق و جامعه‌شناسی خواند و عنوان رساله دکترای جامعه‌شناسیش «جامعه ایران بر اساس و از منظر رویه قضائی» بود و رساله دکترای حقوقش هم با موضوع «امامت در حقوق شیعه» کار کرد؛ رساله‌ای که بعدها به او در تدوین پیش‌نویس قانون اساسی کمک زیادی کرد.
حبیبی از اعضای فعال انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپابود و موقع اقامت امام خمینی در نوفل لوشاتو، نوشتن پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را شروع کرد، که بعدها توسط مجلس خبرگان بررسی شد و تغییراتی در آن صورت گرفت. به دلیل تحصیلاتش در حقوق و جامعه‌شناسی از دانشگاه سوربن فرانسه، در تدوین اصول حقوقی و ساختار نظام جمهوری اسلامی نقش برجسته‌ای داشت. در پاریس، حبیبی به همراه ابوالحسن بنی صدر و صادق قطب زاده کارهای سیاسی می‌کردند و آن دو به او که بیشتر پایبند مذهب بود «شیخ» می‌گفتند. بعدها علی شریعتی هم به فرانسه رفت و به گفته همسر حبیبی _شفیقه رهیده_ مدتی در منزل آنها ساکن شد، و تا دو روز قبل از آخرین سفرش با هم دیدار و گفتگو داشتند.
پس از انقلاب و بازگشت به همراه امام در پرواز ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به ایران، اولین سمت او پذیرش مسئولیت وزارت علوم و آموزش عالی در دولت موقت مهدی بازرگان بود. پس از فرمان حضرت امام (ره) مبنی بر تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی در ۱۳۵۹ خورشیدی با دستور ایشان عضو آن ستاد شد و بعدتر در دولت دوم میرحسین موسوی به عنوان وزیر دادگستری مشغول کار شد. حبیبی در دولت‌های اول و دوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و نیز دولت اول سیدمحمد خاتمی، مسئولیت معاون اولی را بر عهده داشت.
در این ۱۲ سال حضور در خیمه فرماندهی _ نامی که برای نهاد ریاست جمهوری گذاشته بود _ و در روز رفتنش، توصیه‌اش این بود که مجموعه دستگاه‌های دولت از طریق رسانه‌ها با هم مذاکره نکنند، بلکه در جلسه‌های رسمی مانند هیأت دولت با هم گفت‌وگو کنند. این وصیت اداری مردی است که دولتمرد بود نه سیاستمدار.
او باور داشت در نوشته‌های کهن و نو زبان فارسی، اعم از نوشته‌های ادبی، دیوان‌های شعر و کتاب تاریخی و جغرافیایی و کلامی و فلسفی و حقوقی‌مان نکته‌های فراوانی وجود دارد که با مباحث امروزی جامعه‌شناسی و تاریخ مرتبط‌اند.
به عقیده وی در سراسر ادبیات ما مسأله اداراه کشور، چگونگی رفتار با مردم، ارزیابی مردم از حکومت، زندگی دولت‌یاران و دولت‌مردان و بسیاری دیگر از مفاهیم به زبان‌ها و بیان‌های گوناگون مطرح شده‌اند. از به همین خاطر با کمی تلاش و دقت می‌توان بخش قابل توجهی از تاریخ اجتماعی و مباحثی از جامعه شناسی سیاسی و فرهنگی گذشته را از تحلیل مجموعه‌های ادبی نظم و نثر کهن فراهم آورد. حبیبی پس از آن به بنیاد ایران شناسی رفت که خودش پایه گذارش بود.
بنیانگذاری بنیاد ایران شناسی
به جز نقشش در تدوین قانون اساسی و مسئولیتهای سیاسیش مانند مجلس خبرگان قانون اساسی ایران و سِمَت اجرایی اش در چند کابینه، حبیبی رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیانگذار بنیاد ایران شناسی بود، که در سال ۱۳۷۶ با هدف پژوهش و مطالعه درباره تاریخ، فرهنگ، زبان و تمدن ایران تأسیس شد.
نقش و اقدامات او در بنیاد ایران‌شناسی را می‌توان این‌طور خلاصه و معرفی کرد:
۱. ایجاد ساختار پژوهشی: او بنیان بنیاد را بر پایه تحقیقات علمی و مطالعات بین‌رشته‌ای درباره ایران گذاشت.
۲. حمایت از پژوهشگران: زمینه را برای تحقیقات ایران‌شناسان داخلی و خارجی فراهم کرد.
۳. گسترش ایران‌شناسی: بنیاد تحت مدیریت او به یکی از مهم‌ترین مراکز تحقیقاتی در حوزه مطالعات ایرانی تبدیل شد.
۴. تألیف و نشر آثار: او در تهیه و انتشار کتاب‌ها و مقالات علمی درباره ایران نقش فعالی داشت.
۵. راه‌اندازی شعب استانی: برای گسترش پژوهش‌های بومی و منطقه‌ای در سراسر ایران تلاش کرد.
حبیبی همانقدر که از مصاحبه و سخنرانی دوری می‌کرد، پرکار بود و به نوشتن مشتاق. از او آثار بسیاری به جا مانده است، از جمله آنها می‌توان دیالکتیک یا سیر جدالی و جامعه‌شناسی، افضل‌الجهاد، دیالکتیک و روش‌شناسی، مبادی جامعه‌شناسی حقوقی، جبرهای اجتماعی و آزادی یا اختیار انسانی، عهدین، قرآن و علم، خدا، اسلام و مسلمانان در روسیه، دو سرچشمه اخلاق و دین، اخلاق نظری و علم آداب، تقسیم کار اجتماعی، هنر جنگ، جامعه، فرهنگ، سیاست، اسلام و بحران عصر ما، در آئینه حقوق: مناظری از حقوق بین‌الملل، حقوق تطبیقی و جامعه‌شناسی، در جستجوی ریشه‌ها، حسب حال یک دانشجوی کهن‌سال، یک حرف از هزاران (۲ جلد)، حقوق بین‌المللی عمومی (۲ جلد) و… اشاره کرد.
بازگرداندن شاهنامه شاه تهماسب به کشور از بزرگترین خدمات حبیبی به فرهنگ ایران بود. انتشار آثاری چون «مساجد دیرینه سال تهران»، «سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر»، «شماری از بقعه‌ها، مرقدها و مزارهای استان‌های تهران و البرز»، «شماری از زیارتگاه‌های استان آذربایجان شرقی»، «بازار یزد و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر»، «مساجد دیرینه سال استان آذربایجان غربی» و… که طرح و مقدمه، بررسی و تدوین نهایی آنها با حبیبی بود، از جمله کتاب‌هایی است که در بنیاد ایران شناسی منتشر شد.
مرد مدارا و اخلاق، تا پایان عمر در سال ۱۳۹۱، ریاست این بنیاد را بر عهده داشت و سرانجام به دلیل نارسایی قلبی و جراحی معده، روز ۱۲ بهمن آن سال درگذشت. حسن خمینی بر پیکرش نماز خواند و آنطور که روی سنگ مزارش حک شده است، _فرزند باقر و فاطمه_ در کنار مرقد بنیانگذار انقلاب به خاک سپرده شد.
حبیبی در چهارمین همایش چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۳ به عنوان چهره ماندگار علمی معرفی شد، و دو سال پس از درگذشتش در سال ۱۳۹۳ نشان افتخاری جهادگرِ عرصه فرهنگ و هنر برای سال‌ها فعالیت فرهنگی به خانواده او اهدا شد. پس از درگذشت همسرش، کتاب‌های این خانواده اهل فرهنگ به کتابخانه ای در نزدیکی باغ فردوس منتقل شد و هم اکنون فعال است.
