اماکن مذهبی در برنامه‌های رمضانی صرفا قابی زیبا بوده است؟
به گزارش خبرنگار مهر، صدا و سیما همزمان با ماه مبارک رمضان برنامه‌های مختلفی را به آنتن رساند و حالا با پایان این ماه می‌توان مروری بر برنامه‌های رمضانی تلویزیون داشت. حسین نوری کارشناس رسانه در یادداشتی به تحلیل فرم، محتوای دینی و جایگاه سرگرمی در برنامه‌های تلویزیونی ماه رمضان پرداخته است.
متن این یادداشت را در زیر می خوانید:
«برنامه‌های تلویزیونی ماه رمضان همواره از مهم‌ترین تولیدات رسانه‌ای در کشورهای اسلامی به‌ویژه ایران بوده‌اند. رسانه ملی در این ماه تلاش می‌کند با افزایش تولید و پخش برنامه‌های مذهبی، فضایی معنوی را برای مخاطب فراهم کند. در این میان، استفاده از حرم‌های مطهر به‌عنوان پس‌زمینه بصری و محتوایی برنامه‌های دینی، یکی از استراتژی‌هایی است که صداوسیما به کار می‌گیرد. در کنار آن، برنامه‌هایی که در استودیوهای تلویزیونی با دکورهای ویژه ساخته می‌شوند نیز نقش مهمی در شکل‌دهی به تجربه رسانه‌ای مخاطبان در این ماه دارند. اما پرسش اساسی این است که آیا این برنامه‌ها توانسته‌اند به هدف اصلی خود، یعنی انتقال پیام دینی و ارتقای معنویت مخاطبان، دست یابند؟
از منظر نظریه‌های ارتباطی، رسانه‌های جمعی تنها نقش انتقال‌دهنده پیام را ندارند، بلکه در شکل‌دهی به ادراکات، باورها و سبک زندگی مردم نیز مؤثرند. نظریه «کاشت» جورج گربنر بیان می‌کند که تکرار مداوم الگوهای خاص در رسانه‌ها، می‌تواند در طول زمان برداشت‌های مخاطبان را نسبت به موضوعات مختلف تغییر دهد. اگر برنامه‌های مذهبی صرفاً در قالبی کلیشه‌ای و تکراری ارائه شوند، این خطر وجود دارد که مفاهیم دینی در ذهن مخاطب به موضوعاتی غیرجذاب و بی‌ارتباط با زندگی روزمره تبدیل شوند. در این میان، فرم و محتوای برنامه‌های رمضانی نقشی اساسی در تعیین میزان تأثیرگذاری این برنامه‌ها دارد.
استفاده از حرم‌های مطهر: معنویت یا قاب نمادین؟
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های برخی از برنامه‌های رمضانی، استفاده از اماکن مذهبی، به‌ویژه حرم‌های مطهر، به‌عنوان مکان ضبط برنامه است. در نگاه اول، این اقدام می‌تواند تأثیر مثبتی بر القای حس معنویت به مخاطب داشته باشد. فضاهای مذهبی به دلیل معماری ویژه، پیشینه تاریخی و بار معنوی بالای خود، می‌توانند حس روحانیت را تقویت کنند. اما پرسش مهم این است که آیا استفاده از این فضاها صرفاً جنبه زیبایی‌شناختی دارد یا اینکه در خدمت انتقال بهتر پیام‌های دینی قرار گرفته است؟
بر اساس نظریه «بازنمایی» استوارت هال، رسانه‌ها نه‌تنها واقعیت را منعکس می‌کنند، بلکه در فرآیند تولید و ارائه محتوا، معانی جدیدی نیز خلق می‌کنند. در بسیاری از برنامه‌های رمضانی که در حرم‌های مطهر ضبط می‌شوند، مشاهده می‌شود که از این مکان‌ها صرفاً به‌عنوان یک قاب بصری جذاب استفاده شده است، بی‌آنکه ارتباطی واقعی بین فضای برنامه و محتوای آن برقرار باشد. در چنین برنامه‌هایی، گویی حرم تنها نقش یک پس‌زمینه تزئینی را ایفا می‌کند و محتوای برنامه بدون توجه به معنای خاص این مکان‌ها، همچنان در همان قالب‌های مرسوم و خطابه‌ای ارائه می‌شود.
برخی برنامه‌ها از فرصت حضور در این فضاها استفاده کرده و توانسته‌اند مفاهیم دینی را با بهره‌گیری از محیط حرم، به شکلی عمیق‌تر و تأثیرگذارتر منتقل کنند. در این برنامه‌ها، ارتباط معناداری بین محتوا، نحوه اجرا و فضای معنوی حرم ایجاد شده و مکان برنامه نه‌تنها پس‌زمینه‌ای زیبا، بلکه بخشی از پیام برنامه بوده است.
برنامه‌های استودیویی و محتوای عمیق‌تر دینی
در نقطه مقابل برنامه‌های تولیدشده در حرم‌های مطهر، برخی برنامه‌های رمضانی در استودیوهای تلویزیونی ضبط شده و از امکانات بصری و فنی برای جلب توجه مخاطب استفاده می‌کنند. در این برنامه‌ها، دکور، نورپردازی، استفاده از جلوه‌های ویژه و حتی بهره‌گیری از تکنیک‌های جدید رسانه‌ای می‌تواند به غنای بصری برنامه کمک کند. اما نکته مهم این است که برخی از این برنامه‌ها، علی‌رغم نبود یک پس‌زمینه مذهبی واقعی، توانسته‌اند از نظر محتوایی موفق‌تر از برنامه‌هایی باشند که در اماکن مذهبی تولید شده‌اند.
یکی از ویژگی‌های مثبت این برنامه‌ها، امکان برنامه‌ریزی بهتر برای گفتگوهای عمیق و مباحث تحلیلی است. در برنامه‌های استودیویی، امکان گفتگوهای آزاد، دعوت از کارشناسان مختلف، استفاده از مستندات و بهره‌گیری از روش‌های روایی متنوع وجود دارد. این امر باعث می‌شود که محتوای این برنامه‌ها از سطح فراتر رفته و جنبه تفکر برانگیزتری پیدا کند.
سرگرمی در برنامه‌های رمضانی: ضرورت یا چالش؟
یکی از مهم‌ترین چالش‌های برنامه‌سازی مذهبی در ماه رمضان، توازن میان محتوای دینی و عناصر سرگرمی است. رسانه‌ها برای جذب مخاطب، ناگزیر به استفاده از تکنیک‌های جذاب‌سازی محتوا هستند. ازاین‌رو، در بسیاری از برنامه‌های رمضانی، استفاده از عناصر سرگرمی مانند مسابقات، طنز، نمایش‌های نمایشی و اجرای هنری به چشم می‌خورد.
بر اساس نظریه «اقناع» کارل هاولند، پیام‌های رسانه‌ای زمانی بیشترین تأثیر را دارند که نه‌تنها از لحاظ محتوایی غنی باشند، بلکه از نظر شیوه ارائه نیز جذابیت کافی داشته باشند. در سال‌های اخیر، برخی برنامه‌های رمضانی با ایجاد بخش‌های سرگرم‌کننده توانسته‌اند مخاطبان بیشتری جذب کنند، اما در برخی موارد، این جنبه‌های سرگرمی چنان بر محتوای دینی غلبه یافته که اصل برنامه از هدف اولیه خود فاصله گرفته است. برای مثال، برخی برنامه‌های گفتگو محور که در آن‌ها چهره‌های شناخته‌شده فرهنگی و هنری حضور دارند، به دلیل لحن صمیمی و فضای غیررسمی خود توانسته‌اند مخاطبان زیادی جذب کنند. اما در مواردی نیز دیده شده که این برنامه‌ها بیش از حد بر جنبه‌های غیرمذهبی متمرکز شده و از هویت رمضانی خود فاصله گرفته‌اند.
نمونه‌های موفق استفاده از حرم و استودیو در برنامه‌های رمضانی
با بررسی نمونه‌های مختلف برنامه‌های رمضانی، می‌توان به تفاوت‌های مهم در نحوه استفاده از فضاهای مذهبی و استودیویی پی برد. برخی برنامه‌ها که در حرم‌های مطهر ضبط شده‌اند، توانسته‌اند با بهره‌گیری از فضای معنوی این اماکن، تأثیرگذاری بیشتری بر مخاطبان داشته باشند.
به عنوان نمونه برنامه «پناه» شبکه دو سیما که در زمان افطار از حرم مطهر امام رضا (ع) پخش شد. به جای استفاده از گنبد و حرم به عنوان یک قاب تصویر پس زمینه؛ در بخش های متعددی با استفاده از حضور مجری در صحن و رواق در ارتباط های زنده در میان مردم، استفاده از دوربین های مختص برنامه برای ارائه قاب های تصویری نمای نقطه نظر در میان مردم و ایجاد حس حضور برای بیننده، به صورت زنده توانست حرم را به یک عنصر فعال و حاضر در برنامه تبدیل کند.
در مقابل، برخی برنامه‌های استودیویی، مانند برنامه «محفل» که در زمان افطار از شبکه سه سیما پخش شد؛ علی‌رغم نداشتن پس‌زمینه مذهبی (اجرا در حرم های مطهر) به دلیل غنای محتوایی و استفاده از تکنیک‌های رسانه‌ای مناسب، توانست دو عنصر محتوا و جذابیت را به صورت همزمان ارائه کند. به طوری که تمام بخش های برنامه مربوط به تلاوت یا تفسیر و یا قصه های مربوط به قرآن بود اما مخاطب باز هم مشتاق تماشای قسمت های بعدی و بخش های دیگر برنامه است.
برنامه‌های تلویزیونی ماه رمضان، چه در فضای حرم‌های مطهر و چه در استودیو، زمانی موفق خواهند بود که میان فرم، محتوا و نیازهای مخاطب تعادل برقرار کنند. استفاده از اماکن مذهبی به‌عنوان پس‌زمینه بصری، تنها در صورتی ارزشمند است که با محتوای مناسب همراه شود. از سوی دیگر، برنامه‌های استودیویی نیز می‌توانند در صورت داشتن محتوای تفکر برانگیز و شیوه ارائه جذاب، تأثیرگذاری بیشتری داشته باشند. همچنین خروج از کلیشه‌های رایج و بهره‌گیری از شیوه‌های نوآورانه در ارائه پیام‌های معنوی موجب می شود تا این برنامه‌ها بتوانند تأثیری ماندگار در ذهن و دل مخاطبان ایجاد کنند.»
