«نوروز» تداوم است، تکرار نیست / انتقاد از تقلیل «نوروز» به فولکلور

افق فرهنگی: در ابتدا نعمت‌اله فاضلی – دبیر کمیته اندیشه‌ورزان صلح – در پنل «صلح نوروزی»، گفت: جای خوشبختی این که هنوز می‌توان از نوروزی سخن گفت که هزاران سال برای ما زبان مشترک‌ بوده است. نوروز آیینی فراتر از تشریفات و مراسم است. گاه فراموش می‌شود که نوروز آیین است و به تشریفات و برخی کارها تقلیل می‌یابد، بدون اینکه وجه ارتباطی ‌و صلح‌گونه آن به نحو موثر در ذهن ما تحقق یابد. 

چرا نوروز در خدمت آبادانی به کار گرفته نمی‌شود؟ 

او افزود: مشغول نوشتن درباره نوروز بودم و از پارادوکس نوروزی نوشتم. نوروز در سرزمین‌های حوزه نوروز ظرفیت فرهنگی بزرگی است که برای آبادی و آبادانی این منطقه می‌توانند ظرفیت بالایی داشته باشد، اما در عمل چنین نیست ‌و این سرزمین‌ها در جغرافیای جهان با برچسب کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه شناخته می‌شوند. وقتی سرزمین‌هایی ظرفیت فرهنگی صلح، ارتباط و زندگی بهتر دارند چه اتفاقی می‌افتد که این ظرفیت‌ها بالفعل نمی‌شود؟ چرا مردمان این سرزمین‌ها از زبان مشترک نوروز برخوردارند، اما در ساحت‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نمی‌توانند نوروز را در خدمت آبادانی به کار گیرند. آبادنی مفهوم کهنی در ادبیات فارسی است و دلالت معنایی والاتری از توسعه دارد. آبادانی مفهومی جامع‌الاطراف است. 

تقلیل نوروز به فولکلور اشتباه است

دبیر کمیته اندیشه‌ورزان صلح در پاسخ به این پرسش که «پارادوکس آبادانی چیست؟» اظهار کرد: سه فهم از نوروز وجود دارد که آن را کم‌توان می‌کند و بهره فرهنگی را به موارد جزئی تقلیل می‌دهد. اولین مورد تقلیل نوروز به فولکلور و اجزای آن و عدم فهم درک کلی از نوروز است. این نگاه که بگوییم در منطقه ما رسم نوروز فلان است و … ظاهری درست و باطنی فریبنده دارد؛ نوروز را به جزئیات و یک امر مرده تقلیل می‌دهد. نگاه فولکلوریک نگاهی نیست که آیین زنده را دربر گیرد. نوروز امری زنده است اما وقتی به پژوهش‌ها و مطالبات نوروزی که نگاه کنید مشخص می‌شود وجه غالب نگاه فولکلوریک است. این نگاه نادرست نیست اما ناکافی و فریبنده است. صدها و هزاران کتاب و مقاله درباره نوروز وجود دارد که به نوروز نگاه فولکلور دارد بدون اینکه به نوروز به مثابه آیین فراگیر نگاه شود و نوروز را به سرگرمی یا امری باستان‌شناسانه ‌و موزه شناسانه تقلیل می‌دهد که نوروز را از بستر زنده ‌و اکنونِ خود دور می‌کند. لازم است به نوروزِ نو بی‌اندیشیم. نوروز یک امر مرده قدیمی نیست و نوروز را چیزی برای کنجکاوی‌های بازیگوشانه نفهمیم. 

«نوروز» به دنبال برقراری ارتباط است

فاضلی ادامه داد: فهم غلط دیگر از نوروز این است که رویکردهای ایدئولوژیک‌ به نوروز وجود دارد که نوروز را از آیین، مذهب و فرهنگ جدا می‌کند و آن را مقابل نگاه‌های ایدئولوژیکی قرار می‌دهد که با بیان‌های مختلف ناسیونالیسم، مارکسیسم، بنیادگراهای مذهبی و … همگی ‌در یک چیز مشترک هستند، آن هم این که نوروز را نوعی ایدئولوژی می‌دانند که می‌خواهد هویت‌ها و قومیت‌ها را در مقابل هم قرار دهد؛ در حالی که منطق فرهنگی نوروز برقراری پیوند و اتصال است و به دنبال ایجاد تقابل نیست. منطق فرهنگی نوروز فراتر از مذاهب، زبان‌ها و… است. 

او با اشاره به نوع برخوردهای مختلف کشورها با نوروز، بیان کرد: گاهی در ایران با نوروز مثل زن صیغه‌ای برخورد می‌کنند، گویی پیوندی وجود دارد، اما این پیوند محکم نیست ‌و به نوعی پیوند یواشکی و پنهانی است. 

نوروز محتاج نظریه‌پردازی است

این جامعه‌شناس فهم سوم غلط از نوروز را متوجه نخبگان فکری و دانشگاهی دانست و اظهار کرد: این گروه همت نمی‌کنند نوروز را به مثابه بینش و افق فکری برای آبادانی همه‌جانبه فهم کنند یا الگویی از نوروز برای شادی، یادگیری و اتحاد به کار گیرند. ما اندیشه‌ورزان عاجز بودیم که نوروز را فراتر از تشریفات درنظر بگیریم و این سبب شده نوروز به مراسمی تبدیل شود که بدون اثربخشی می‌آید و می‌رود. این کم‌توانی اندیشمندانِ منطقه فرهنگی نوروز بوده که تا به الان از این زاویه به نوروز نگاه نکردند که آن را در خدمت آموزش و اَشکال دیگری از آبادنی جوامع خود در بیاورند. نوروز محتاج نظریه‌پردازی است و ما همچنان  در نگاه فولکلوریک مانده‌ایم.  

مخالفت با «گفتمان نوروز ستایی»

او تاکید کرد: نوروز با شکل دیگری از تقلیل‌گرایی هم روبرو است که بنده به آن «گفتمان نوروزستایی» می‌گویم. ستایش صرف این آیین هم مانع از آن است که نوروز را در بستر اکنونِ خود برای آبادنی به کار گیریم. اگر می‌توانستیم به شیوه آکادمیک و ژرف آیین نوروز را نقادی کنیم _ نه از سر نفی نوروز _ و آن را تجزیه و تحلیل کنیم، نوروزِ امروز که در ۱۳ کشور جهان آیین ملی است، یک نظریه بود. نوروز نظریه‌ای است که مردمان در درازای تاریخ آن را ابداع کردند.

فاضلی تاکید کرد: مانع دیگر درون خود پارادوکسی دیگر دارد و آن فهم گردشگرانه و توریستی از نوروز است. این حرف برای کسانی که در این حوزه فعال هستند  خوشایند نیست، اما توریست هم می‌تواند ویرانگر باشد. چنین نیست که به هر شکلی که توانستیم ‌پولسازی کنیم. نوعی از پولسازی موجب آبادانی می‌شود که تبدیل سرمایه‌های اجتماعی به اقتصادی یا بالعکس صورت گیرد. گردشگری فعلی در جهان ما وجه مخرب هم دارد. بر اساس آمارها در ایام نوروز در کشورمان ۲۳ هزارنفر در تصادفات جاده‌ای کشته ‌و صدها هزارنفر آسیب‌های جدی می‌بینند، کدام جنگی این میزان کشته دارد؟ آیا تراژدی نیست که به نام نوروز چنین خسارت‌هایی به جامعه خود تحمیل کنیم؟ 

نوروز؛ جشن اندیشه و گفت‌وگو

دبیر کمیته اندیشه‌ورزان صلح تاکید کرد: وقتی از نوروز صحبت می‌کنیم باید واقع‌بین باشیم. اگر نوروز منجر به این شود که به نام گردشگری، مصرف‌گرایی افراطی پیش آید، این موضوع مغایر روح نوروز آرمانی است که به دنبال اعتدال و شکوفایی است. اگر معنای نوروز این باشد که به جای آشتی با طبیعت، بیشتر آن را تخریب کنیم این مغایر روح نوروز است. نوروز فرصتی برای درنگ کردن درباره زندگی است. تعامل نادرست درباره نوروز سبب می‌شود این مناسبت‌ بیاید و برود و همچنان کشورهای حوزه نوروز فقیر بمانند و از آبادانی محروم باشند؛ بنابراین پیشنهادم این است که جشن نوروز را جشن اندیشه و گفت‌وگو برای شناخت و صلح بدانیم. 

او با تاکید بر اینکه نوروز تداوم است اما تکرار نیست، بیان کرد: اگر نوروز فقط یک تکرار باشد به واقع کهنه است. اگر کشورها نتوانند نوروز را در خدمت نو کردن خود بگیرند با بحران عظیمی روبرو می‌شوند. مردمانی که در فقر به سر می‌برند باید آیین نوروز را آیین جدی زندگی خود بدانند. شادی نوروزی شادی پایدار و به دور از عیاشی و خوش گذرانی است.  

نوروز باستانی‌ترین جشن فرهنگ صلح است

همچنین مهتاب حاجی‌محمدی – رئیس کمیته صلح ‌و کودک – در پنل تخصصی «آئین‌های نوروزی و آموزش صلح به کودکان» گفت: نوروز یک‌ سرمایه فرهنگی با کارکردهای مثبت و ایجابی است که سبب رشد و بازتولید وحدت در جامعه می‌شود و فضای شادی در جامعه ایجاد می‌کند. سابقه تمدن نوروز بسیار بالاست ‌و این موجب همبستگی جامعه ایرانی و ایران‌شهری می‌شود که از نظر آیین و اسطوره همبستگی دارند. 

او با ارائه توضیحاتی درباره دیدگاه‌هایی که پیرامون پیدایش نوروز مطرح می‌شود، اظهار کرد: در سال ۲۰۱۰ میلادی در سازمان‌ملل متحد نوروز را به عنوان باستانی‌ترین جشن تمدن و فرهنگ صلح معرفی کردند. نوروز عامل پیوند دهنده اقوام در حوزه ایرانشهری است. 

آموزش به کودکان با آیین‌های نوروزی

حاجی‌محمدی ادامه داد: نوروز جشنی است که به زبان، دین، قوم، نژاد و طبقه اجتماعی خاصی مربوط نیست و فرازمانی است. جامعه پذیری فرایندی است که طی آن کودک‌ و نوجوان ارزش و هنجار جامعه خود را یاد می‌گیرند و نوروز یکی از بهترین فرصت‌های یادگیری است. گستردن هفت سین، حاجی فیروز، پوشیدن لباس نو، سیزده بدر، دید و بازدید، عیدی دادن، خانه‌تکانی، آتش افروزی همگی مواردی است که می‌توان با توسل به آنها به کودک و نوجوان خود بیاموزیم تا به وسیله آنها با فرهنگ ‌و رسوم ما آشنا شوند. 

او با اشاره به اینکه جشن نوروز سبب تقویت روابط خانوادگی و اجتماعی می‌شود، اظهار کرد: دید و بازدیدها فرصتی رقم می‌زند که خانواده‌ها گردم هم آیند و کودکان بتوانند مهارت‌های زیادی بیاموزند. آنها همچنین تعاملات انسانی را در جهت توسعه صلح می‌آموزند. متاسفانه در سال‌های اخیر فلسفه نوروز دچار دگرگشت‌های زیادی شده است که اینجا نقش خانواده پررنگ می‌شود تا به آیین‌های نوروزی لطمه وارد نشود و با وسیله آن شکاف بین نسل‌ها را نیز کاهش دهیم.

رئیس کمیته صلح ‌و کودک افزود: نوروز مفاهیمی مثل نو شدن دارد و کودکان در نوروز می‌توانند با شادی و روابط مثبت آشنا شوند. هفت‌سین یکی از نمادهای نوروز است که اقلام مختلف آن می‌تواند پیام‌هایی برای کودکان داشته باشد. متاسفانه هفت‌سین مدتی است نماد تجملاتی شده است که گویی نقش اصلی آن فراموش شده درحالی که کودکان باید آن را به درستی بشناسند و در تهیه و چیدن آن مشارکت داشته باشند تا در ضمیر آنها نهادینه شود. 

او ادامه داد: کارکرد حاجی فیروز تکدی‌گری شده است درحالی که نمادی از نو شدن زمین است و کودکان باید درباره آن بدانند و آگاه باشند و بدانند یک شخص آزاده است که پیغام شادی می‌آورد. عمونوروز یک داستان عاشقانه زیباست که باید با بچه‌ها درباره آن صحبت کنیم. ۱۳ بدر هم نمادی از صلح طبیعت است و اگر در این روز به طبیعت می‌رویم، کودک باید علت آن را بداند. 

او نوروز را جشنی برای حل اختلاف‌ها دانست و گفت: این جشن جزئیاتی دارد که می‌تواند راهگشای موضوعات و مشکلات مختلفی باشد و از سنین کم به کودکان گفت‌وگو کردن را می‌آموزد. نوروز پیام‌آور صلح جهانی است و آموزش به کودکان در این زمینه اهمیت بالایی دارد. 

او در پایان کفت: توصیه می‌کنم «قصه نو از افسانه»، «سنجاق قفلی» و «جشن‌های ایران» را که به آموزه‌های نوروز می‌پردازد برای کودکان بخوانید.

پس از برگزاری پنل‌های تخصصی مراسم اهدای نشان نوروز برگزار شد که می‌توانید مشروح آن را از اینجا بخوانید.

انتهای پیام